Gewichtsverlies (ongewenst)

Cachexie is een vorm van extreme magerheid, die optreedt in de terminale fase van chronische aandoeningen zoals kanker, ernstige infectieziekten (tbc, aids), grote ouderdom,… Cachexie komt vooral voor bij kwaadaardige gezwellen van de longen, de slokdarm, de maag, de darmen en de alvleesklier (pancreas).

Symptomen 

Het belangrijkste symptoom van cachexie is gewichtsverlies, zowel van vet- als spierweefsel, en zelfs van botmassa. Ook eetlustverlies (anorexie), algemene zwakte (asthenie) en een daling van het hemoglobinegehalte (anemie) zijn belangrijke symptomen. Het behandelen van cachexie is niet simpelweg een kwestie van meer gaan eten. Zelfs als je meer eet of probeert te eten, of als je sondevoeding rechtstreeks in de maag of de bloedbaan toegediend krijgt, is de toestand niet omkeerbaar.

Oorzaken

Recent onderzoek biedt geleidelijk meer inzicht in de oorzaken van cachexie. Ze is het resultaat van een zeer complexe pseudo-ontstekingsreactie van het lichaam op het aanwezige gezwel, een reactie die de stofwisseling (metabolisme) volledig uit haar normale doen haalt. Stoffen als cytokines spelen daarbij een belangrijke rol. Soms produceert het gezwel zelf stoffen die cachexie veroorzaken. Bij cachexie is er naast de pseudo-ontstekingsreactie ook een toename van het metabolisme en een verandering in de manier waarop het lichaam eiwitten, vetten en koolhydraten gebruikt.

Behandeling

Nieuwe geneesmiddelen en voedingssupplementen om die reacties te blokkeren zijn volop in ontwikkeling. Stoffen als omega-3-vetzuren, bestanddelen op basis van antistoffen en ook thalidomide (softenon, dat in de jaren zestig in opspraak kwam, omdat het geboortedefecten bleek te veroorzaken) komen in aanmerking. Aangezien cachexie niet alleen bij kanker voorkomt maar ook bij aids, gevorderde nierziekten, ernstige infecties enzovoort kunnen de nieuwe ontwikkelingen hopelijk voor een hele reeks patiënten uitkomst bieden. 

Onverklaarbaar gewichtsverlies

Gewichtsverlies dat op het eerste gezicht onverklaarbaar lijkt, is een veel voorkomend gevolg van een kankerproces en in sommige gevallen zelfs een eerste teken van een gezwel dat nog niet gediagnosticeerd is. Gewichtsverlies bij kankerpatiënten kan allerlei oorzaken hebben. In veel gevallen zal het wel omkeerbaar zijn en niets te maken hebben met het metabolische onevenwicht van ‘echte’ cachexie. Zo kan bijvoorbeeld een gezwel de keel-, mond- of slokdarmpassage zodanig belemmeren dat slikken of eten pijnlijk of moeilijk is, waardoor uiteindelijk ook gewichtsverlies zal optreden. Het verwijderen van de tumor kan in die gevallen een oplossing bieden.

Omkeerbaar gewichtsverlies

Naast een gezwel kan ook de behandeling de inname van voldoende energie bemoeilijken. Zo kan bestraling van de slokdarm het slikken bemoeilijken en kan bestraling van de darm tot diarree leiden. Chemotherapie kan misselijkheid en braken veroorzaken, en andere symptomen die de voedselinname verstoren. Die bijwerkingen veroorzaken een tijdelijk gewichtsverlies. Bij dit soort klachten, die dus niet onder de noemer cachexie vallen omdat het gewichtsverlies wel omkeerbaar is, kan het advies van een voedingsdeskundige of diëtist(e) helpen om de klachten te verminderen of op te lossen, en zo het gewichtsverlies te stoppen. 

Cachexie, patiënt en omgeving

Cachexie is niet alleen moeilijk voor de patiënt zelf. Ook voor de omgeving is het bijzonder hard om de patiënt te zien ‘aftakelen’. Een normale reactie is dan ook: met alle middelen trachten de patiënt aan het eten te krijgen, wat niet altijd lukt of wat de achteruitgang, zelfs als het lukt, spijtig genoeg niet stopt. 

Het is geen goed idee om de patiënt te willen forceren om te eten. Een bekende Amerikaanse professor en hematoloog-oncoloog zegt het zo: “Een gebrek aan eetlust is niet pijnlijk, maar geforceerd eten kan dat wel zijn.” Het kan niettemin nuttig zijn om aan een voedingsdeskundige of diëtist(e) tips te vragen, zodat je de momenten waarop je wél wilt eten optimaal kunt benutten. 

Voedingstips

• Probeer per dag minimaal 1,5 liter te drinken, tussen de maaltijden door.
• Verdeel de voeding over de hele dag, met veel kleine maaltijden.
• Sla geen maaltijden over.
• Neem voldoende tijd voor de maaltijd; eet zoveel je wil en kan.
• Eet waar je zin in hebt, voldoende energie opnemen is op dit moment de boodschap, ook al haal je deze energie niet altijd uit even gezonde dingen zoals koekjes, snoep, chips, ...
• Kies energierijke voedingsmiddelen en voeg die toe aan bereidingen en maaltijden: vettere vissoorten, plantaardige
  oliën om groenten te stoven en vlees en vis in te bakken, voeg wat plantaardige room toe aan soepen, sauzen, koffie, ...
• Vet is een energiebron. Gebruik daarom liever geen magere of lightproducten. Smeer royaal boter of margarine op brood en koek en smelt een klontje boter door de groenten of pap.
• Drink gerust chocolademelk of eet (room)ijs, koek, snoep of gebak.
• Probeer rauwe groenten, fruit en vezelrijke producten bij de maaltijden te beperken; zij geven snel een gevoel van verzadiging. Neem ze eerder tussendoor, met dipsaus van pindakaas (of andere notenpasta) bij fruit en dipsaus als bv. guacamole (avocadodip) bij groenten. Of maak ‘engergieballetjes’ door fijngesneden gedroogd fruit, noten, honing en wat muesli te mixen en tot balletjes te rollen. Bewaar ze in de koelkast of diepvries.
• Voeg honing of suiker toe aan dranken en gerechten.
• Neem als tussendoortje iets extra’s zoals melk, pudding, koekjes, stukjes kaas, noten, gedroogd fruit, zoutjes.
• Als het gewichtsverlies zich verderzet ondanks het toepassen van deze tips, kan het toevoegen van poedervormige preparaten (extra calorieën, eiwitten, ….) aan de voeding of het inschakelen van drinkvoeding (veelal extra calorieën, en al dan niet ook eiwitten, als aanvulling bij de gewone voeding) nuttig zijn. Deze is verkrijgbaar bij de apotheek. Schakel dit echter nooit op eigen houtje in, overleg eerst met de behandelende arts of een gespecialiseerd oncologisch diëtist(e).

Voor meer informatie over voeding bij kanker zie rubriek Leven met kanker > Voeding en recepten.