Elektromagnetische straling

Elektromagnetische straling

Dagelijks komen we in contact met elektromagnetische straling. Sommige daarvan zijn van natuurlijke oorsprong (bv het licht en de warmte van de zon) maar de meerderheid ontstaat door menselijke activiteit (bv signalen voor tv of radio, GSM signalen, 5G, velden rond hoogspanningskabels, de verhitting in een microgolfoven, wifi signalen).

We krijgen op Stichting tegen Kanker regelmatig vragen over elektromagnetische straling. Op deze pagina geven we je achtergrondinformatie erover en bekijken we of ze kanker veroorzaken.

Achtergrond

We leggen hieronder eerst uit wat elektromagnetische straling is. Dat is niet eenvoudig, maar wel belangrijk omdat het onderwerp angst kan aanjagen gewoon door de complexiteit.

• Wat is elektromagnetische straling?
• De frequentie van elektromagnetische straling
• Informatie sturen via elektromagnetische straling

Is elektromagnetische straling kankerverwekkend ?

Alle soorten elektromagnetische straling hebben een (soms extreem klein) effect op het lichaam, maar dat betekent niet dat ze allemaal kanker veroorzaken.

Lees er hier meer over

---

Achtergrond

 

Wat is elektromagnetische straling?

De term elektromagnetische straling is een verzamelnaam voor veel verschillende soorten elektromagnetische golven en elektromagnetische velden, die gebruikt worden voor allerlei doeleinden. Hieronder alvast een paar voorbeelden, er staan er meer verder in de tekst.

• tv-signalen (om informatie over te dragen)
• Licht van lampen (LED, halogeen, gloeilamp, enz) maar ook van de zon
• GSM signalen (om informatie over te dragen)
• Warmtelampen (bv om de huid te verwarmen)

Elektromagnetische straling bestaat altijd uit twee delen:

• een elektrisch veld
• een magnetisch veld

In figuur 1 kun je de twee delen van de elektromagnetische straling zien, de groene lijn is het magnetisch veld, de rode lijn het elektrisch veld. Het elektrisch veld veroorzaakt een magnetisch veld, dat op zijn beurt weer een elektrisch veld veroorzaakt, enzovoorts. Op die manier plant de elektromagnetische golf zichzelf voort aan de snelheid van het licht.

Soms spreekt met over elektromagnetische golven en soms over elektromagnetische velden, het onderscheid heeft te maken met of je het magnetisch en elektrisch veld apart moet beschouwen (zoals bij hoogspanningslijnen) of niet (zoals bij vrijwel alle andere soorten elektromagnetische straling).

 

De frequentie van elektromagnetische straling

Je zult bij elektromagnetische straling vaak horen spreken over frequenties. De frequentie is een heel belangrijk begrip, omdat de frequentie het type elektromagnetische straling bepaald. In figuur 2 zie je de meest voorkomende types elektromagnetische golven: links staan de laagste frequenties en rechts staan de hoogste frequenties.

De frequentie van elektromagnetische straling is afhankelijk van de golflengte: hoe korter de golflengte, hoe hoger de frequentie, en hoe hoger de frequentie, hoe meer energie de straling kan bevatten. In figuur 3 zie je eerst straling met een korte golflengte (en dus hoge frequentie) en daaronder straling met een langere golflengte (en dus lagere frequentie).

 

Informatie sturen via elektromagnetische straling

Je kunt in figuur 2 zien dat er veel verschillende soorten door de mens gemaakte elektromagnetische straling zijn. Veel daarvan worden vaak gebruikt om er informatie mee te versturen. Op die manier werken bijvoorbeeld tv en radiosignalen, wifi, 2G, 3G, 4G en 5G.

De sterkte van een elektromagnetische golf neemt altijd af naarmate je verder van de bron komt, maar hoe hoger de frequentie van een elektromagnetische golf, hoe makkelijker de straling wordt tegengehouden.

Dat kan in ons voordeel werken, neem bv de ozonlaag. Die laag is aanwezig op 30 km hoogte in onze atmosfeer en houdt veel schadelijke UV-straling tegen, hoewel het zichtbaar licht (dat een lagere frequentie heeft) daar gewoon door kan.

Het vormt echter een probleem als je informatie wil sturen via elektromagnetische straling: lucht is bijvoorbeeld samengesteld uit allerlei gassen en deeltjes die elektromagnetische straling kunnen tegenhouden. Als je hindernissen met een hogere dichtheid tegenkomt (zoals bv muren of bomen) dan wordt er nog makkelijker straling tegengehouden. Als je een signaal zoals 5G wil gebruiken, heb je daarom veel antennes nodig. 5G heeft namelijk een wat hogere frequentie dan veel andere types straling die we voor informatie gebruiken, en wordt dus makkelijker tegengehouden door bv bomen of woningen. Om een goed bereik te kunnen bieden, moet je dus veel antennes plaatsen zodat je minder kans hebt om een obstakel tegen te komen.

Is elektromagnetische straling kankerverwekkend?

Alle soorten elektromagnetische straling hebben een effect op het lichaam, maar dat betekent niet dat ze allemaal kanker veroorzaken. Ze worden daarvoor opgedeeld in drie types:

• Extreem lage frequenties kunnen een kleine elektrische stroom in het lichaam veroorzaken. In figuur 2 staan de extreem lage frequenties (ELF) helemaal links, het gaat over op straling onder hoogspanningslijnen.

• Zeer hoge frequenties (bv röntgenstraling). Men noemt dit type straling ook wel ioniserende straling. In figuur 2 staan die ioniserende stralingen helemaal rechts, het gaat bv om:

  • x-stralen (bv voor een röntgenfoto) maar ook bij radiotherapie.

  • gamma stralen (bv voor radiotherapie of afkomstig van radon)

  • UV-C straling

Ioniserende straling kan verbindingen in moleculen rechtstreeks breken (moleculen zijn de kleine bouwstenen van alle materie) en daardoor ook het DNA aantasten. Een aantasting van het DNA noemen we ook wel mutaties. Mutaties kunnen leiden tot kanker.

 

• Bij alle tussenliggende frequenties (waar de meeste vragen over komen) spreekt men over niet-ioniserende straling. In figuur 2 staan die niet-ioniserende stralingen vooral in het midden en links, het gaat bv om:

  • Het zichtbare licht. Die kan afkomstig zijn van de zon, maar ook van een gloeilamp, LED-lamp, TL-balk, of andere lamp.

  • De infrarode straling (soms ook infrarood licht genoemd). Die ken je misschien van de warmtelamp, of van de elektrische grill die roodgloeiend is.

  • De golven van de microgolfoven. Die golven geven hun energie af aan de deeltjes water in het voedsel, dat daardoor warmer wordt

  • De wifi en gsm signalen

  • De radio en televisie signalen

Niet-ioniserende straling heeft niet genoeg energie om rechtstreeks verbindingen in moleculen te breken. Dat is belangrijk want het betekent dat ze in theorie, volgens de huidige kennis, géén kanker kunnen veroorzaken.

Wel kan niet-ioniserende straling het lichaam opwarmen (hoewel dat vaak niet merkbaar is omdat de opwarming zeer minimaal is). Een matige opwarming van ons lichaam is géén probleem omdat ons lichaam dat kan compenseren (bv door te zweten). De verbindingen tussen de moleculen (bv DNA) worden door die lichte opwarming niet beschadigd. Toch is het belangrijk de studies over niet-ioniserende straling in het oog te houden, omdat: 

• niet-ioniserende straling overal aanwezig is

• het mogelijk is dat er een nog onbekend mechanisme is waarmee dit type straling het risico op kanker toch verhoogd

Daarom is het vooral voor niet-ioniserende elektromagnetische golven van belang om studies te bekijken, de resultaten daarvan staan hieronder.

Wat met UV-straling?

Over UV-straling bestaat geen twijfel: ze is kankerverwekkend. UV-straling ligt net op de grens tussen ioniserende straling, en niet-ioniserende straling. Omdat UV-straling alleen de huid en het oognetvlies kan bereiken, veroorzaakt ze echter alleen kankers van de huid en het netvlies. Over UV-straling kun je meer informatie vinden elders op onze site.

Studies over niet-ioniserende elektromagnetische straling en kanker

Mensen zoeken meestal informatie voor een specifiek type elektromagnetische golven, daarom hebben we de studieresultaten hieronder voor je opgelijst per type elektromagnetische golven.

We willen wel duidelijk stellen dat er geen gekend mechanisme is waarmee niet-ioniserende elektromagnetische straling kanker zou kunnen verwekken, én dat het ook niet bewezen is in studies.

Er is namelijk te weinig onderzoek van hoge kwaliteit beschikbaar over niet-ioniserende elektromagnetische golven. Dat is oa omdat dergelijke studies lang moeten duren, grote aantallen mensen moet omvatten, en daardoor erg duur zijn. Toch hoopt de Stichting tegen Kanker dat er meer studies worden opgezet, zodat elke twijfel wordt weggenomen. De effecten van een potentieel kankerverwekkende stof worden meestal pas waargenomen na een blootstelling van enkele decennia, dus 20 of 30 jaar. Wat vooral duidelijk is, is dat er geïnvesteerd moet worden in degelijk wetenschappelijk onderzoek naar mogelijk negatieve effecten op de menselijke gezondheid. Tot die tijd moeten we focussen op het bestrijden van gekende oorzaken van kanker: zoals tabak, alcohol, zonnebanken.

GSM gebruik (inclusief 3G, 4G, 5G)

Als je met een GSM belt, dan gaat er een signaal van het toestel naar de gsm-mast, en van daar naar een andere GSM. Dat signaal is ook een elektromagnetische golf. Het signaal dat gebruikt wordt voor mobiel internet via 3G, 4G en het toekomstige 5G is ook een elektromagnetische golf. Een 5G netwerk gebruikt een hogere frequentie dan 3G en 4G. In vergelijking met 4G zorgt 5G voor een snellere dataoverdracht, een kortere reactietijd en meer betrouwbare verbindingen. Je krijgt dus een snellere gegevens overdracht, maar het signaal wordt ook makkelijker tegengehouden door vb een gebouw. Daarom zijn er voor 5G in bebouwde gebieden meer antennes nodig dan voor 3G of 4G.

De stralingsblootstelling die je oploopt als je nabij een GSM-mast woont, is veel lager dan de stralingsblootstelling die je krijgt door te bellen. Studies kijken daarom vooral of GSM gebruik een oorzaak is van kanker. Momenteel zijn er, zolang de normen gerespecteerd worden, geen wetenschappelijk onderbouwde onderzoeken die wijzen op kankerverwekkendheid van GSM signalen. Op basis daarvan klasseerde het IARC (International agentschap voor onderzoek naar kanker) dit type straling als “2B, mogelijk kankerverwekkend”, wat wil zeggen dat ze ervan uitgaan dat het geen kanker veroorzaken kan, maar dat er wel meer studies nodig zijn.

Een groot onderzoek over de effecten van mobiel bellen heet Interphone, een ander heet COSMOS. Interphone spitste zich toe op patiënten met een glioom (soort hersengezwel), een meningioom (hersenvliesgezwel), een acusticus neurinoom (goedaardig gezwel van de gehoorzenuw) of een speekselkliergezwel. Een groep mét die kankers, en een groep zonder die kankers werd ondervraagd over hun gsm-gebruik. Het Interphone-onderzoek omvat echter relatief weinig mensen die reeds tien jaar of langer mobiel bellen. Het onderzoek levert dan ook maar weinig informatie op over het effect op lange termijn, omdat de ontwikkelingsperiode van een kanker veel langer kan zijn. De resultaten over de mogelijke gevaren van gsm-gebruik zijn dus interessant, maar vergen nog verder onderzoek over een langere periode en bij een grotere bevolkingsgroep.

Verder onderzoek is dus wenselijk, gezien de steeds toenemende beltijd en de steeds veranderende manier van mobiel bellen, vooral bij jongeren. In die optiek financiert de Europese Unie een nieuw project dat de risico’s op hersengezwellen door gsm-gebruik tijdens de kindertijd en adolescentie onderzoekt.

Ondanks de vele wetenschappelijke publicaties die over het onderwerp zijn verschenen is er tot nu toe geen eenduidig antwoord op de vraag of GSM-gebruik een risico is voor kanker. De Hoge Gezondheidsraad roept daarom hier het voorzorgsbeginsel in.

Voorzorgsbeginsel

Zoals gezegd is er geen bewijs dat niet-ioniserende elektromagnetische straling kanker veroorzaakt, maar aan de andere kant is het ook duidelijk dat er niet voldoende goede studies voor GSM straling, Wifi-straling en ELF-straling. Speciaal voor dergelijke gevallen, waar er enige twijfel mogelijk is, heeft men het voorzorgsbeginsel uitgevonden. Dat betekent dat je tot actie overgaat hoewel er nog géén bewijs is. Het voorzorgsbeginsel is niet hetzelfde als preventie. Preventieve maatregelen worden genomen als het risico wetenschappelijk bevestigd is, terwijl voorzorgsmaatregelen worden genomen als er wetenschappelijke onzekerheid is. Het betekent dat er een aantal eenvoudige zaken zijn die je kunt doen om je eigen blootstelling aan niet-ioniserende straling te beperken omdat er geen bewijs is, maar ook niet genoeg studies.

Voorzorgsbeginsel voor GSM gebruik

• Hou je gsm niet te dicht bij gevoelige lichaamsdelen zoals de geslachtsorganen of de buik (bij zwangere vrouwen). Het gebruik van een oortje kan helpen om de blootstelling aan het hoofd te beperken. Door met een bluetooth oortje te bellen kun je de GSM verder van je lichaam houden dan met een oortje met draad.
• Vermijd lange gesprekken, vooral in zones waar de ontvangst slecht is. Om een optimaal bereik te garanderen verhoogt je gsm immers automatisch zijn uitzendsterkte.
• Gebruik je gsm niet in de auto of op de trein. Wanneer je zit in auto of trein moet je GSM namelijk zijn maximale zendsterkte gebruiken omdat de metalen omhulling van de auto of trein de signalen deels tegenhoudt.
• Gebruik je gsm met gezond verstand: vermijd onnodige gesprekken en hou het kort.
• Kinderen gebruiken een gsm best uitsluitend voor noodzakelijke gesprekken.

Wifi

Het signaal dat een wifirouter met bv een computer verbindt, is ook een elektromagnetisch golf. Wifi is een vrije band (iedereen mag die gebruiken zonder vergunning), maar er zijn wel beperkingen aan het zendvermogen dat mag gebruikt worden. Dit is zeer beperkt waardoor de stralingsblootstelling ook zeer beperkt is.

Een overkoepelende studie (zogenaamde review) over wifi vond geen bewijs dat wifi het risico op kanker verhoogt¹. Wel is het in het kader van het voorzorgsbeginsel (zie hoger), aan te raden om de wifirouter niet in de slaapkamer te zetten, of naast het bureau waar je werkt, omdat we dan onnodig lang dichtbij de bron zijn.

¹Foster KR, Moulder JE. Wi-Fi and health: review of current status of research. Health Physics 2013; 105(6):561-75.

ELF-straling (hoogspanningslijnen)

Sommige elektrische apparaten hebben als doel om elektromagnetische golven uit te zenden (bv een GSM, een warmtelamp, de leeslamp). Andere elektrische apparaten hebben een ander doel (bv een elektrische wekker, een elektrische motor, geluidsprekers van je muziekinstallatie). Waar het apparaat ook voor dient: elke elektrische installatie die stroom gebruikt of transporteert (hoogspanningslijnen) genereert een magnetisch veld, en dat noemt met ELF-straling (extreem lage frequentie straling).

In Nederland en België ligt de frequentie van hoog- en laagspanning op 50 Hertz. Daarom is de frequentie van het bijhorende ELF magnetisch veld ook 50 Hertz (zie figuur 2).

Het IARC (International agentschap voor onderzoek naar kanker) klasseert dit type straling als “2B, mogelijk kankerverwekkend”, wat wil zeggen dat ze ervan uitgaan dat het geen kanker veroorzaken kan, maar dat er wel meer studies nodig zijn. De hoge gezondheidsraad (HGR) heeft het effect van dit type elektromagnetische golven bestudeerd, en is tot de conclusie gekomen dat men moet vermijden om langdurig te worden blootgesteld aan elektromagnetische golven van 50 Hz die sterker zijn dan 0,4 μT (microTesla) en dat geldt voor kinderen t.e.m. 15 jaar¹. Het maakt daarbij niet uit waar de elektromagnetische golven van afkomstig zijn, alleen de sterkte en de duurtijd van blootstelling is van belang. Bij langdurige blootstelling aan elektromagnetische golven van 50 Hz die sterker zijn dan 0,4 μT (waar ze ook van afkomstig zijn) wordt een verhoging gezien van het aantal gevallen van kinderleukemie (ongeveer een verdubbeling). Voor heel België zal dat risico volgens een schatting van de HGR overeenkomen met ongeveer één extra geval van kinderleukemie per twee jaar.

Ook hier is het dus niet bewezen dat de elektromagnetische golven de oorzaak zijn van de kinderleukemie, en het is ook niet duidelijk hoe dat zou gebeuren. Het zou bv kunnen zijn dat de gezinnen die blootgesteld zijn, óók meer dan gemiddeld worden blootgesteld aan factoren die op hun beurt een oorzaak zijn van kinderleukemie. Er is dus nog geen eenduidig antwoord op de vraag of ELF-straling een risico is voor kanker. De Hoge Gezondheidsraad roept daarom hier het voorzorgsbeginsel in (zie hoger voor uitleg voorzorgsbeginsel).

Voorzorgsbeginsel voor ELF-straling

Het voorzorgsbeginsel voor ELF-straling moet worden ingeroepen op plekken waar de ELF langdurig hoger is dan 0,4 μT (microTesla). Voorbeelden van de sterkte van ELF-straling uit het rapport van de HGR:

• Op de grond recht onder een hoogspanningslijn: 2-10 μT
• Op de grond 50m verwijderd van een hoogspanningslijn: 0,1-1 μT
• Op 30 cm van een wasmachine: 1 μT
• Op 1 meter van een wasmachine: 0,2 μT

Uit de voorbeelden blijkt dat huishoudapparaten inderdaad een bron kunnen zijn van sterke elektromagnetische golven, maar ook dat die sterkte veel afneemt als je zelfs maar een meter ervan verwijderd bent. Ook brengen de meeste mensen geen hele dagen door net naast werkende huishoudapparaten, waardoor er geen langdurige blootstelling is. Dat wordt echter een ander verhaal in de slaapkamer. De genoemde waarde van 0,4 μT mag niet als een grenswaarde worden beschouwd waarboven zeker wel en waaronder zeker niet sprake is van een mogelijke invloed.

Het voorzorgsbeginsel zegt hier dus:

• Dat huizen best niet erg kort bij hoogspanningskabels gebouwd. Elia, de beheerder van het Belgische hoogspanningsnet, verricht op aanvraag kosteloos metingen van het elektromagnetisch veld in een woning.
• Dat we extra aandacht moeten hebben voor de slaapkamer en werkplek, omdat we daar langdurig in aanwezig zijn. Kijk op die plekken of je elektrische apparaten iets verder van je vandaag kunt zetten. Apparaten met een lager vermogen zullen een minder sterk elektromagnetisch veld (van 50 Hz) creëren, en hoeven daarom minder ver verwijderd te worden. In de meeste gevallen bereik je het gewenste effect al met één meter.

¹Rapport van de HGR

Microgolfovens

Ook een microgolfoven produceert elektromagnetische straling die qua frequentie net iets lager is dan de infraroodstraling van een warmtelamp (zie figuur 2). Die golven geven hun energie af aan de watermoleculen in het voedsel dat in de oven ligt, waardoor het voedsel warmer wordt.

De elektromagnetische straling van de microgolfoven is niet kankerverwekkend, en laat ook geen sporen na in het voedsel (behalve warmte). Er is daarom ook géén voorzorgsbeginsel nodig.

Radio en televisie signalen

Als je naar de radio luistert of naar de tv kijkt, dan kun je beelden of geluid zien die ergens anders opgenomen worden. Indien dat signaal via de lucht gaat, dan is dat ook een elektromagnetische golf (tegenwoordig loopt het tv signaal vaak via een kabel).

Er is geen enkele reden om aan te nemen dat radio of tv signalen kankerverwekkend zijn. Voor de gebruikers is er daarom géén voorzorgsbeginsel nodig. Wel moeten de mensen die het onderhoud van de zendmasten doen extra voorzorgen nemen in kader van het voorzorgsbeginsel, omdat zij langdurig kort bij de bron van de signalen zitten, waar de sterkte van de signalen veel hoger is.