Luchtverontreiniging
Inleiding luchtvervuiling
Luchtvervuiling betekent dat de buitenlucht is vervuild met stoffen die daar van nature niet (of veel mindere mate) in voorkomen. Elk jaar sterven in de EU meer dan 400 000 mensen vroegtijdig door luchtvervuiling.
Waar komt luchtvervuiling vandaan?
Er zijn veel verschillende bronnen van luchtverontreiniging. Om het overzichtelijk te maken kunnen die emissiebronnen worden ingedeeld in grote categorieën. Dat kan op meerdere manieren. Een veel gebruikte indeling onderscheidt 4 categorieën (zie figuur 1):
- Natuurlijke bronnen, bv vulkanen, bosbranden en zeezout
- Mobiele bronnen, bv auto’s, vrachtwagen, schepen, bussen, vliegtuigen maar ook tractors, brommers en binnenvaart
- Immobiele bronnen, bv industrie en elektriciteitscentrales
- Woon- en agricultuurgebied, bv vee, bemesting, hout verbranding (bv om te verwarmen (openhaarden, vuurkorven) of om te koken) maar ook barbecues
Bron: https://www.nature.nps.gov/air/aqbasics/sources.cfm
Vervuiling van de lucht binnenshuis kan ook tot gezondheidrisico’s leiden. Dat is echter buiten beschouwing gelaten in deze tekst.
Om welke stoffen gaat het?
Er zijn veel verschillende verontreinigende stoffen, en ze kunnen op meerdere manieren worden ingedeeld in groepen. Twee grote groepen zijn bv:
- Primaire verontreinigende stoffen
- Secundaire verontreinigende stoffen.
De primaire verontreinigende stoffen zijn rechtstreeks afkomstig van de bron (zie de vier grote categorieën van bronnen in figuur 1). De secundaire verontreinigende stoffen worden in de atmosfeer gevormd als gevolg van een chemische reactie tussen verschillende primaire verontreinigende stoffen of bv met zonlicht (op die manier kan bemesting in agrarische gebieden leiden tot luchtverontreiniging in stedelijke gebieden).
Primaire verontreinigende stoffen zijn bv:
- Zwavel oxides (bv SO2, SO3)
- Stikstof oxides (bv NO, NO2, N2O)
- Vluchtige organische stoffen (VOS) (bv benzeen, tolueen, xyleen)
- Methaan (door sommigen ingedeeld bij de VOC)
- Ammonium (NH3)
- Fijn stof (vaste deeltjes of vloeistof druppels)
- Koolstof oxides (bv CO, CO2)
- Zware metalen (bv kwik, lood, cadmium, nikkel)
- Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (bv benzoapyreen)
- Radioactieve stoffen (bv Radon)
Secundaire verontreinigers zijn bv:
- Ozon op leef hoogte (in tegenstelling tot ozon in de ozonlaag)
- Fijn stof
- Nitraten
- Sulfaten
Hoewel al deze stoffen negatieve gezondheidseffecten hebben, maakt men vaak een lijst met prioriteiten. De Europese Commissie maakte deze lijst met prioriteiten, op basis van de hoeveelheid dat ze uitgestoten worden en aanwezig zijn in de atmosfeer:
- Fijn stof
- Zwaveldioxide
- Stikstofdioxide
- Ozon op leef hoogte (in tegenstelling tot ozon in de ozonlaag)
- VOC
- Ammonium
- Methaan
Zie bv http://ec.europa.eu/environment/air/cleaner_air/index.html
Fijn en ultrafijn stof
In het lijstje van prioritaire verontreinigende stoffen, kom je o.a. “fijn stof” tegen. We horen veel in de media spreken over fijn stof (ook PM genoemd, van het Engelse Particulate Matter), het veroorzaakt oa. hart- en vaatziekten en longkanker.
Fijn stof is een mix van deeltjes en druppels in de lucht die allemaal kleiner zijn dan 10 micrometer. Hoe kleiner het fijn stof is, hoe verder het kan doordringen in de longen. Fijn stof wordt daarom basis van de grootte ingedeeld in:
- PM10 (kleiner dan 10 micrometer)
- PM2,5 (kleiner dan 2,5 micrometer)
- PM0,1 (kleiner dan 2,5 micrometer)
Figuur 2 toont hoe klein fijn stof is in vergelijking met een menselijke haar.
Bron: United States Environmental Protection Agency
Fijn stof kan via directe weg worden gevormd, als primaire verontreiniging, (bv door verbranding van organische stoffen zoals fossiele brandstoffen of hout, of bij wrijving bv tijdens mijndelving of industriële processen) of via indirecte weg. Bij de indirecte weg (zie hierboven de uitleg over secundaire verontreiniging), wordt er door de bron geen fijn stof uitgestoten, maar wordt het fijn stof in de atmosfeer gecreëerd door een chemische reactie met andere types luchtvervuiling (bv zwaveldioxide of stikstof oxides kunnen in de atmosfeer onder invloed van zonlicht reageren tot fijn stof).
Waar komt de meeste vervuiling vandaan?
Als je op een efficiënte manier de luchtkwaliteit wil verbeteren, moet je natuurlijk weten wat de voornaamste bronnen van de verontreiniging zijn. Dat blijkt per stof te verschillen. De Europese Commissie maakte daarom per stof een duidelijk overzicht, kijk hier zelf.
Wat zijn de gezondheidseffecten van luchtverontreiniging?
Elk jaar sterven in de EU meer dan 400 000 mensen vroegtijdig door luchtvervuiling. Onderzoek toont bovendien aan dat vooral kinderen bijzonder gevoelig zijn voor luchtverontreiniging.
Studies uitgevoerd door de Europese Commissie tonen dat er in België elk jaar bijna 13.000 vroegtijdige overlijdens zijn als gevolg van de blootstelling aan fijn stof.
Op deze pagina van de Europese Commissie kun je zelf per verontreinigde stof zien wat de gevolgen zijn.
Veroorzaakt luchtvervuiling kanker?
Ja, maar het effect verschilt per type stof. Ook het is belangrijk om te begrijpen dat er een dosis-effect relatie is. Dat wil zeggen dat een kleine hoeveelheid een klein risico op kanker veroorzaakt, en een grotere hoeveelheid een groter risico. Bv: door te wonen in een stad waar dagelijks een dichte smog hangt, is een veel hoger risico dan een land waar er wel luchtvervuiling is, maar geen continue smog.
Juist omdat er zoveel verschillende types bronnen en verontreinigende stoffen zijn, wordt die vraag daarom meestal wat preciezer onderzocht. Bv:
- veroorzaken diesel uitlaatgassen kanker?
- veroorzaakt fijn stof kanker?
In beide gevallen is het antwoord “ja”. Die vragen hebben natuurlijk een beetje overlap: diesel uitlaatgassen veroorzaken veel fijn stof.
Het totale aandeel van kankergevallen veroorzaakt door luchtvervuiling wordt geschat op 2 tot 4% van alle kankers. Het is daarom van levensbelang dat de door het WHO vastgelegde luchtkwaliteitsnormen worden gerespecteerd.
Voor het uitvoerige rapport van de WHO, klik hier (pdf download in het Engels).
Veroorzaken diesel uitlaatgassen kanker?
Ja, de Wereldgezondheidsorganisatie is duidelijk: uitlaatgassen van dieselmotors zijn kankerverwekkend, het verhoogt zonder twijfel het risico op longkanker en misschien ook andere kankers. We moeten de blootstelling eraan dus zoveel mogelijk beperken.
Net als bij andere oorzaken van kanker, is ook hier de concentratie en duurtijd van blootstelling van belang. Vooral de mensen die werken in een slecht geventileerde ruimte met hoge concentraties aan diesel uitlaatgassen (bv garage of scheepsruimte) lopen een verhoogd risico op longkanker. Diesel uitlaatgassen zijn in lagere hoeveelheid aanwezig in de lucht die we allemaal inademen, dus het effect is daar minder sterk. Echter hoe dichter en langer men zich bevindt bij drukke wegen, zullen ook daar de diesel uitlaatgassen het risico op longkanker verhogen.
Diesel uitlaatgassen bestaan voor een groot deel uit fijn stof. De nieuwe Europese normen (Euro 5) maken het gebruik van filters tegen fijn stof verplicht op alle nieuwe dieselvoertuigen. Zo’n filter kan tot 90 procent van de gevaarlijke deeltjes tegenhouden. De verplichting geldt echter pas sinds 1 september 2009, en de filter moeten natuurlijk wel onderhouden worden, wat niet altijd gebeurt.
Auto’s en vrachtwagens zijn echter niet de enige bron van diesel uitlaatgassen, we moeten bijvoorbeeld ook denken aan dieseltreinen, (binnenvaart)schepen en generatoren.
Voor de uitlaatgassen van benzine is het niet duidelijk of ze kanker veroorzaken. Auto’s die rijden op LPG stoten veel minder vervuilende stoffen uit.
Elektrische auto’s verbranden geen brandstof, maar kunnen wel fijn stof creëren door bv de wrijving van de banden of remschijven, de concentratie daarvan is echter veel lager dat van dieselmotoremissies. Je moet echter niet vergeten dat de elektriciteit van die auto’s ergens opgewerkt moet worden. Als dat geen zuivere energie bron (bv een zwaar vervuilende kolencentrale) is, dan kan bij die elektriciteitscentrale natuurlijk wel luchtvervuiling optreden en verplaats je het luchtvervuilingsprobleem eigenlijk gewoon.
Veroorzaakt fijn stof kanker?
Ja, ook hier is de Wereldgezondheidsorganisatie duidelijk: fijn stof is kankerverwekkend, het verhoogt zonder twijfel het risico op longkanker en misschien ook andere kankers. We moeten de blootstelling eraan dus zoveel mogelijk beperken.
Veroorzaken vluchtige organische stoffen (VOS) kanker?
Vluchtige organische stoffen zijn chemische stoffen die voorkomen in tal van industriële en huishoudelijke producten, bijvoorbeeld voor het schoonmaken of voor het verdunnen van verf of vernis. Herhaalde blootstellingen aan lage dosissen via de longen (of huid, ogen of bij inslikken) tasten het ademhalingsstelsel, de lever en de nieren aan en dat kan in bepaalde gevallen leiden tot kankers in die organen. Wanneer je wel verplicht bent om met solventen te werken, neem dan de volgende voorzorgsmaatregelen:
- lees het etiket aandachtig en volg de gebruiksaanwijzingen
- ventileer de ruimte waarin de solventen gebruikt worden
- draag handschoenen en beschermende kledij om elk contact met de huid te vermijden
- bewaar ongeopende en gebruikte solventen in een goed geventileerde ruimte
